UŞAQLARDA YORĞUNLUQ VƏ PİS YUXU

Uşaqlarda zehni əməyin səmərəli təşkili, həddindən artıq yorulma və onun mənfi təsirlərinin nəticələrinin uzun müddət qarşısının alınması problemi alimlərin diqqətini özünə cəlb etmişdir; pedaqoqlar və uşaq psixoloqları metodika əsasında birgə elmi tədqiqatlar aparmışlar. Biz bu tədqiqatların bəzi nəticələrini sizə çatdırırıq:

1. Yorğunluğun iki növü vardır: a) müvəqqəti və yüngül yorğunluq; b) uzunsürən və dərin yorğunluq. Müvəqqəti və yüngül yorğunluq sərf olunmuş enerjinin yerini dolduran kiçik istirahət vasitəsilə aradan götürülür. Səbəbi zehni və fiziki tükənmə olan uzunsürən və dərin yorğunluq nəinki uzun müddətli istirahət və qüvvənin bərpasından ötrü relaksasiya, həmçinin ciddi tibbi müalicə tələb edir.

2. Yorğunluğun səbəbləri müxtəlif olub, bir çox amillərdən, təcrübə, yaş, maraq, yerinə yetirilən işin xarakterindən və s. asılıdır. Belə ki, məsələn, uşaqlar affektın təsirinə müxtəlif reaksiyalar göstərir, zehni və fiziki fəaliyyətlərdən müxtəlif dərəcədə yorulurlar. Fiziki xüsusiyyətlər (çəki, boy, əzələ sisteminin inkişafı), əqli qabiliyyətlər və vərdişlər həmçinin yorğunluğun dərəcəsinə böyük təsir göstərir. Əgər uşaq işə həvəslə, sevinclə girişirsə, iş prosesi və bu zaman əldə etdiyi uğur ona zövq verirsə, yorğunluq özünü onda az göstərəcəkdir. İşə həvəs göstərəməyən və ona laqeyd yanaşan uşaq isə əksinə tez yorulur.

3. Yorğunluq o deməkdir ki, insan itirdiyi enerjini yuxu və istirahətdən başqa heç bir şeylə doldura bilmir. Lakin zehni və fiziki yorğunluğun bir sıra növlərində qüvvənin bərpa olunmasının başqa qaydaları daha faydalıdır. Məsələn, zəifləmiş, xəstəlikdən təzə qalxmış, sinir sisteminin zəif tipinə mənsub nevrastanik uşaqlar üçün dərin yorğunluq, daim fizki və psixiki narahatçılıq hissinin olması və iş qabiliyyətinin aşağı səviyyəsi səciyyəvidir. Bu halda uşaq müalicə kursu keçməli və onun inkişafı üçün münasib şərait yaradılmalıdır.

4. Psixoloqların nəzərincə, həqiqi yorğunluğun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, iş prosesində insan orqanizmində enerji azalır və əvəzində ziyanlı maddələrin toplanması baş verir.

5. Fiziki iş qurtaranda bədənin orqanları (o cümlədən sinir sisteminin mərkəzi hissəsi olan beyin) yorğunluq hiss edir. Bu səbəbdən, güman edilmir ki, gimnastika, qılıncoynatma, üzmək, alpinizm və idmanın başqa növləri ilə məşğul olmaq – zehni yorğunluğu götürməkdən ötrü ən yaxşı üsuldur. Çünki idmanla məşğul olarkən də zehni əməkdə olduğu kimi yorğunluq yaranır. Hər ikisində mexanizm demək olar ki, eynidir. Yalnız hərtərəfli istirahət və dərin yuxudan başqa heç nə yorğunluğu götürmək gücündə deyildir. Hətta biz gün ərzində işləməsək də, axşamın düşməsi ilə yuxuya ehtiyac duyduğumuzu hiss edirik. XIX əsrin tanınmış alman pedaqoqu, eksperimental pedaqogikanın yaradıcılarından biri Ernest Meyman hesab edirdi ki, hədsiz fiziki iş də zehni əmək kimi uşağın beynini yorur və taqətdən salır. Sonrakı tədqiqatlar göstərdi ki, riyazi məşğələlər nəticəsində yaranmış yorğunluq əzələnin gərginliyi nəticəsində yaranmış yorğunluqla demək olar ki, eynidir.

6. Kiçik yaşlı uşaqlar həm zehni, həm də fiziki işdən tez yorulurlar. Həddindən artıq yorulma əlamətlərindən biri yuxunun pozulmasıdır. Uşaq tez yuxuya gedir, lakin sonra qəfil oyanır və bütün gecəni yatmır və ya əksinə çətinliklə yuxuya gedir.

7. Həddindən artıq yorulmanın uşaqlarda müxtəlif fəsadları ola bilər: diqqətin zəifləməsi, fikri dağınıqlıq, hərəkət koordinasiyasının pisləşməsi və s. Həddindən artıq yorulmuş uşaqlar tez həyəcana gələn, tez açıqlanan və ya süst, ağlağan, psixi cəhətdən tez təsirlənən olurlar. Dərs zamanı öz fikirlərini aydın ifadə edə bilmir, onların müvəffəqiyyət dərəcəsi və yaradıcı qabiliyyətləri aşağı düşür. Həddindən artıq yorulma və həyəcan ürək-damar pozuntuları, baş ağrıları, qan təzyiqinin dəyişməsi və həmçinin yuxusuzluqla müşayiət olunur.

Gigeniyamütəxəssislərinin, psixoloqların və pedaqoqların tədqiqatları məktəblilərin yorğunluq səviyyəsinin qiymətləndirilməsinin elmi prinsiplərini və onların iş qabiliyyətinin dinamikasını müəyyən etməyə imkan vermişdir. Bu tədqiqatlar nəticəsində orqanizmin ritmik fəaliyyətini nəzərə almaqla uşaqların zehni və fiziki fəaliyyətinin gigeniyasının və səmərəli təşkilinin proqramı hazırlanmışdır. Alimlərin hazırladığı tövsiyələrə uyğun hərəkət etməklə valideynlər uşağın iş qabiliyyətini saxlaya və yorulmasının qarşısını ala bilərlər.

1. Məktəb məşğələlərindən evə qayıdan uşaqlar özlərini yorğun hiss edirlər. Zehni əmək və fiziki fəallıq (səhərdən günortaya kimi) uşaqların qabiliyyətlərini aşağı salır. Onlar rahatlanmalıdırlar. Uşaqların bir neçə dəqiqə hərəkətsiz uzanması və ya qısa müddətli gəzintiyə çıxması daha yaxşı olardı.

2. Dərslər zamanı müntəzən fasilələr yorğunluğu götürür. Uşaqlar bunu yadda saxlamalıdırlar və evdə dərsləri hazırlayarkən hər 30-45 dəqiqədən bir 15 dəqiqəlik fasilə edilməlidir.

3. İtirilmiş enerjinin bərpasından ötrü hamı üçün (xüsusən də uşaqlar üçün) ən yaxşı metod – kifayət qədər dərin yuxudur. Valideynlər bu istirahət imkanından faydalanmalı və uşağın yuxusunu kəsməməyə çalışmalıdırlar. Valideynlər axşam qonaqlıqlarından imtina etməlidirlər. Uşağın gecə yarıya kimi qonaqlıqda oturması – onu tam dəyərli istirahət hüququndan məhrum etmək deməkdir.

Bəzən analar uşaqların pis yatmasından şikayətlənirlər. Artıq deyildiyi kimi, yuxusuzluğun səbəbi həddən artıq zehni yorğunluq və əsəbilikdir. Bu halda nə məsləhət vermək olar?

1. Uşaq həmişə eyni vaxtda yatmaq üçün yerinə girməlidir. O, ya sağ yanı, ya da arxası üstə yatmalıdır.

2. Yatmaq ərəfəsində uşaq ağır yeməklər yeməməlidir. Belə ki, onlar həm çətin həzm olunur, həm də xoşagəlməz yuxugörmələrə səbəb olur. Həm də şam yeməyindən dərhal sonra da yatağa girmək olmaz. Ağzına kimi dolmuş mədə diafraqmaya təzyiq göstərir, tənəffüsü çətinləşdirir, nəticədə uşaq narahat yatır.

3. Uşağın psixikasına qıcıqlandırıcı təsir göstərən kofe, çay və digər stimulyatorlardan çəkinmək lazımdır.

4. Hər gün yatmazdan əvvəl uşağın otağının havası dəyişdirilməli və oradakı tozlar silinməlidir.

Qüvvəsini bərpa etməkdən ötrü uşaq neçə saat yatmalıdır? Müxtəlif yaş qruplarından olan uşaqlarda yuxunun müddəti müxtəlifdir. Bütövlükdə sağlam uşaq zəif və ya əsəbi uşaqla müqayisədə az yata bilər. Aşağıdakı cədvəldə müxtəlif yaşda olan uşaqlar üçün yuxu norması verilmişdir.