ALTI PEDAQOJİ MƏSLƏHƏT

İngilis filosofu Herbert Spenser, hər birimizin həyatında əhəmiyyətli rol oynayan ailəni mütəşəkkil cəmiyyətin ilkin özəyi adlandırmışdır. Sivilizasiyanın tərəqqisi və mədəniyyətin inkişafı üçün qanunlar nə dərəcədə gərəklidirsə, ailə daxilində onun funksiyalarının və strukturunun müəyyən edilməsi də bir o qədər əhəmiyyətlidir. Ailə işlərinin idarə edilməsində tarazlıq əldə edilməli, evdə bərabərlik və ədalət bərqərar olmalıdır. Yalnız bu zaman, uşaqlar ədəb-ərkana əməl etməyin, qayda-qanunların, cavabdehlik hissinin, ədalətin və insan haqlarını qorumağın həqiqi mənasını qavrayacaqlar. Bunsuz, uşaqların təlim-tərbiyəsinin əsasını təşkil edən fundament – fiziki, intellektual və mənəvi kamillik – əldə oluna bilməz.

Keçmişdə bu fundamental məqsəd uşaqların təlim-tərbiyəsinə olduqca güclü təsir göstərmiş və şübhəsiz, onların qəlbinə insanlıq və mədəniyyət toxumlarını səpməklə gələcəkdə də təsir göstərəcəkdir. Alimlər ailəni kiçik sosial qrup kimi ətraflı şəkildə tədqiq etmişlər. Nəticədə, mütəxəssislərin rəyi bir məsələdə üst-üstə düşmüşdür: diqqət mərkəzində uşaqlara münasibətdə valideynlərin mövqeyi durmalıdır. Bununla bağlı biz bəzi məsələləri nəzərdən keçirəcəyik. Növbəti paylaşımlarda sizə bu 6 pedaqoji məsləhət təqdim olunacaq

ƏDƏB

Gözəl ədalar – istənilən insanın, həm qocanın, həm də də gəncin bədəninə uyğun gələn libasdır.

İnsan öz təbiətinə görə sosial varlıqdır. O, başqa insanlarla əlaqədə yaşayır, lakin onun ailəsinə bağlılığı daha çoxdur.
Hər bir millətin öz adət-ənənələri vardır və onun nümayəndələri onları gözləməyə çalışırlar. Kimsə ümumi qəbul olunmuş normalardan çıxır və özünü hamı kimi aparmırsa, onun başqa insanlarla harmonik dostluq münasibətləri qurmasında çətinlikləri yaranır.

Biz kiçik yaşlı uşaqlarına gözəl ədaları öyrədən valideynlərin qeyri-adi inadkarlığının şahidi ola bilərik. Lakin həmin cəmiyyətdə qəbul olunmuş davranış qaydalarının valideynlər tərəfindən inkar edilməsi ona gətirib çıxarmışdır ki, həmin hərəkətləri ilə onlar başqa insanların gözündən düşmüşlər. İnsanlar onları nəzakətsiz və ədəb qaydalarını bilməyən kəslər kimi qəbul etmişlər. Bu yalnız təəssüf hissi yaradır, lakin bir çox valideynlər davranış mədəniyyətinin tələblərinə əhəmiyyət vermirlər və onların özü hətta cəmiyyətdə etiket gözləsələr də, bunu öz uşaqlarına öyrətmirlər. Nəticədə uşaqlar özlərini apara bilmir və onların hər addımı valideynlərə çoxlu narahatlıqlar gətirir.

Ədəb qaydalarına yaxşı öyrədilmiş beş yaşlı qız uşağını təssəvünüzə gətirin. O, sizi görən kimi salamlayır. Siz ondan adını soruşursunuz, o, sizə cavab verir. Yaşı, yaşadığı ev, gəlinciyi, rəfiqələri, qardaş və bacıları barədə sizin bütün sorğularınıza o, nəzakətlə cavab verir. Masa arxasında onun davranışı heyranlıq yaradır, o yaşına uyğun olaraq hər şeyi etməyi bacarır.

Əgər həmin vaxtda yaxşı təlim almamış başqa bir qız uşağına rast gəlsəniz fərqi həmin an hiss edəcəksiniz. O, sizi görən kimi anasının arxasında gizlənir və onun paltarından bərk-bərk yapışır. Ana onu ağıllandırmaq istəsə də bu ona müyəssər olmur. Nəhayət, çoxlu narahatçıllıqdan və vurnuxmadan sonra o sakitləşir və siz ondan adını soruşursunuz. Sizə cavab vermək əvəzinə o barmağını ağzına salıb döşəməyə baxır. Siz təkidlə sualınızı bir neçə dəfə təkrar edirsiniz, yenə cavab vermək əvəzinə o, anasına bir qədər də bərk sıxılaraq, ondan tələb edir: “De.Di tez ol de!”. Siz ondan gəlinciyinin olub-olmadığı soruşursunuz, o ya susacaq, ya da "demək istəmirəm, sənə nə var?” cavabını verəcəkdir. Uşaq özünü o qədər pis aparır ki, ana onu cəzalandırmağın zəruriliyini hiss edir.

Uşaqların tərbiyə edilməsi və onların gözəl ədəb qaydalarına öyrədilməsi səbr və qüvvə tələb edir. Əgər bu iş asan olsa idi, onda biz mədəni və mədəniyyətsiz adamlar arasında heç bir fərq görməzdik. Əgər insanın davranışı vaxt keçdikcə və təcrübə toplandıqca kamilləşsəydi, onda qüvvə sərf etmək mənasız olardı və insanlar meşədəki ağaclar kimi öz-özünə böyüyərdilər. Bioloji olaraq, insan, əlbəttə, öz-özünə böyüyür, lakin bu kifayət deyildir. İnsanın intelektual və mənəvi qabiliyyətlərinin inkişafı bütövlükdə tərbiyədən asılıdır. Ağaclara qulluq etməyən, onların qayğısına qalmayan, onları kifayət qədər sulamayan, gübrələməyən, ətrafındakı alaqlardan təmizləməyən bağban onlardan yaxşı meyvə ala bilməz. Onda uşağı necə öz başına buraxmaq və ona öz dəyərli vaxtını hədər yerə itirməsinə yol vermək olar? Öz uşaqlığının “kapitalını” “qumarda sərf edərək”, o yetkinlik yaşına çatanda başa düşəcək ki, tərbiyə üçün əlverişli vaxtı artıq itirmişdir və onun əqli qabiliyyətləri inkişafdan qalmışdır.

MƏNƏVİYYAT

Əksər müəllimlər belə bir fikrin tərəfdarıdırlar ki, şifahi tövsiyələr, mənəviyyat qanunlarının izahı digər pedaqoji üsullarla birgə tətbiq olunmasa uşaqların tərbiyəsində lazımı səmərəni verməyəcəkdir. Bununla belə, biz tərbiyənin bu növünə etinadsız yanaşa bilmərik. Atalar və analar mənəviyyatı inkişaf etdirməyin əsas metodundan – ailədə vacib və müntəzəm söhbətlərin təşkilindən istifadə etməlidirlər. Söhbətlərin özü yaxşı təşkil olunmalı və hər dəfə məşvərət üçün yeni mövzu seçilməlidir. Uşaq xarakterini kamilləşdirməyə xidmət edən mənəvi prinsiplər ibrətamiz hekayələr, heyvanlar haqqında hadisələr, təmsillər danışmaq, həyatdan nümunələr gətirməklə izah edilməlidir. Bütün bunlar həyat haqqında, davranış normaları haqqında informasiya verir, uşaqlarda təfəkkür qabiliyyətini və duyğuları inkişaf etdirir. Axşam saatları uşaqlarla söhbət etməkdən ötrü ən əlverişli vaxtdır, çünki bu radələrdə onlar, adətən, gündəlik işlərini bitirir və bir qayda olaraq evdə olurlar.

Böyüklərin uşaqlarla ünsiyyətini həddindən artıq şişirtmək lazım deyildir: Bütün valideynlər öz təhsil səviyyəsinə uyğun olaraq uşaqla söhbət etmək qabiliyyətindədir. Bundan ötrü xüsusi biliklərin olması tələb olunmur. Valideynlər uşaqları bir yerə toplaya və böyük məhəbbətlə cəmiyyətdə xeyirxah davranışın vacibliyinə xüsusi diqqət yetirməklə, onlara əsas mənəvi prinsipləri öyrədə, qınağa layiq davranışlardan onları çəkindirən məsləhətlər verə, onları xeyirxah əməllərə doğru istiqamətlədirə bilərlər.

Təcrübə göstərir ki, sözlə təsiretmə uşaqlarda sağlam mənəviyyat formalaşdırır. Əgər bu cür müzakirələr müntəzəm keçirilirsə, zaman-zaman unudulmur və elmi prinsiplərə əsaslanırsa, uşaqlar mənəvi normaları mənimsəməyə, valideynlərin məsləhətlərinə əməl etməyə başlayırlar. Həmin axşamlar isə onların yaddaşında silinməz iz qoyur. Uşaqlar evdə daha çox olmağa çalışır, onların əqli və ruhu alicənab istəklərə daha çox həssas olur.

Məsələn, valideynlər uşaqları bir yerə toplayıb və öz ətraflarında oturdub, onlara mənəvi tələblərin mahiyyəti haqqında danışa bilərlər.
“İnsan başqalarına özünə xoş gəlməyəni etməməlidir. Özünə istəmədiyini başqalarına arzu etməməlidir. Bu “şəfqət göstərmə, qayğıkeşlik” adlanır və mənası odur ki, biz özümüzü başqa insanın yerində qoymalı və dərk etməliyik: bizə xoş olmayan ona da xoş deyildir. Məsələn, əgər insanlar bizə qarşı münasibətdə yaxşı hərəkət edirlərsə, biz də onlara qarşı eyni cür hərəkət etməli və onların hisslərinə toxunmamalıyıq. Əgər sinif yoldaşınız sizə kobud söz deyir, dəftərinizi cırır və ya qələminizi sındırırsa, siz əlbəttə bundan kədərlənəcəksiniz, lakin bununla belə siz yoldaşınıza eyni hərəkətlə cavab verməməlisiniz. Dostunuz sizə öz hərəkətini dərk etmədən pislik edirsə, siz ona yaxşılıqla cavab verməli, ona dostcasına və nəzakətlə yanaşmalısınız. O, özü etdiyindən peşman olacaq, düzgün hərəkət etmədiyini başa düşəcək və bundan sonra nə sizinlə, nə də başqaları ilə bu cür hərəkət etməyəcəkdir. Biz həmişə həssaslıq göstərməli, başqalarının şəxsi həyatına müdaxilə etməməli, onları pərt etməməliyik. Biz insanları sevməli, onların ləyaqətinə hörmətlə, özümüzünkünə yanaşan kimi yanaşmalıyıq, çünki yalnız onda biz özümüzü insan nəslinin ləyaqətli nümayəndəsi hesab edə bilərik. Bu keyfiyyətlər insani məziyyətlər və mənəvi xeyirxahlıqlar adlanır. Bu cəhətlərə malik olmayan kəs insan kimi öz təyinatını heç vaxt yerinə yetirə bilməyəcək və heyvandan da pis hala düşəcək, çünki heyvan mənəviyyatsız insanın törətdiklərini heç vaxt etmir. Digər vacib insani məziyyətlərdən biri - valideynlərə ehtiramdır. Valideynlərə ehtiram dedikdə, onlara qarşı məhəbbət, itaət, xeyirxahlıq, diqqət başa düşülür. Ata və analar uşağa həyat verir, öz uşaqlarının xoşbəxtliyi yolunda bir çox çətinliklərlə üzləşir, məhrumiyyətlərə və narahatlıqlara məruz qalırlar. Uşaqlar valideynlərinə borcludurlar və onlara itaət etməlidirlər. İstər uşaqlıqda, istər gəncliyində, istərsə də yetkinlik yaşında valideynlərə ehtiramla yanaşılmalı, onlara diqqət göstərməli, onların xətrinə dəyməməlidirlər."

VİCDAN

Hər hansı bir işi görüb qurtarandan sonra yaranan məmnunluq hissi və ya qarşıya qoyulmuş tapşırığı yerinə yetirməyəndə yaranan təəssüf hissi – bütün bunlar insan vicdanının təzahürüdür. Əksər analar və atalar yaxşı bilir ki, vicdan – mənəvi prinsiplərin əməl edilməsinə cavab verən əsas amildir.

Hesab edirik ki, cəmiyyət üçün bu məsələnin böyük əhəmiyyətini nəzərə alaraq, ona xüsusi diqqət yetirmək gərəkdir. Uşaqlar əgər uşaqlıqdan itaətkarlığa (doğrular qarşısında) öyrədilməyiblərsə, onlar mənəvi norma və tələbləri tam şəkildə mənimsəyə bilmirlər. Şübhə yoxdur ki, tədqirəlayiq davranışın öyrədilməsindən ötrü ən yaxşı vaxt – uşaqlıq illəridir. Cinsi yetişkənlik dövrünə çatmış insana xarakterindəki çatışmazlıqları düzəltmək çox çətindir.

Beləliklə, itaətkarlıq vərdişi erkən yaşlarından tərbiyə olunmalıdır və bunu müntəzəm etmək lazımdır. Aşağıda tərbiyə sahəsində mütəxəssislərin bəzi məsləhətlərini vermişik.

1. Uşağa hər hansı işi tapşırmamışdan əvvəl, ana və ata qabaqcadan öz aralarında məsləhətləşməli, uşağın üzərinə qoyulan öhdəliyin münasibliyini əsaslı surətdə qiymətləndirməlidirlər. Ev işlərində iştirakın zəruriliyi bütün uşaqlara səmimi və azad məşvərət şəraitində izah olunmalıdır; hər bir kəsin həmçinin öz öhdəliyi müəyyən edilməlidir.
Əgər uşaqlar etiraz edərlərsə, valideynlərə məsləhət görürük ki, onları diqqətlə dinləsinlər və zəruri olan halda əvvəlcə qəbul etdikləri qərarı ləğv etsinlər. İş paylandıqdan və hamı yekdilliklə bu bölgü ilə razılaşdıqdan sonra valideynlər onun uyğun şəkildə yerinə yetiriləcəyinə ümidlərini bildirməlidirlər.

2. Valideynlər səylə uşaqlarını inandırmalıdırlar ki, itaətkarlıq ən alicənab işdir, eynilə dostlar qarşısında vəd etdiyini yerinə yetirməməkdən, razılaşmanı pozmaqdan daha qəbahətli iş yoxdur.

3. Tapşırılmış işin yerinə yetirilməməsinin mənfi nəticələri və onların yerinə yetirilməsinin üstünlüklərini valideynlər gündəlik həyatdan müxtəlif hekayələr danışmaqla uşaqlara izah edə bilərlər.

4. Öz ödəliklərini yerinə yetirdiyinə görə valideynlər uşaqları həvəsləndirilməli və mükafatlandırılmalıdırlar.

5. Əgər uşaq müqavimət göstərir və ev işlərini yerinə yetirməkdən imtina edirsə, onunla söhbət edilməli və vəziyyəti düzəltməyə cəhd edilməlidir. Bu zaman cəza tədbirləri ədalətli olmalı, uşağın ləyaqəti alçaldılmamalı və qəlbi sınmamalıdır.

6. Ailənin bütün üzvlərinin – ata, ana və uşaqların iştirakı ilə keçirilən ailə məşvərətində əmək öhdəlikləri elə dəqiqliklə paylanmalıdır ki, uşaqların sonradan izahata ehtiyacı olmasın. Növbəti ailə məşvərətində yeni məsələlərin üzərində dayanmaq və yeni tapşırıqlar da vermək olar.

Bu problemlə tanış olmayan insanlar bizim mühakimələri artıq və ya hətta gülməli hesab edə bilərlər. Lakin biz yeni bir işlə üzləşəndə, o ilk baxışda bizə lazımsız, çətin, ya da yerinə yetirilməsi mümkün olmayan görünə bilər. Lakin bir dəfə onun öhdəsindən gəlmiş insana o, asan və öyrəncəli gələcəkdir. Ona görə də biz təkidlə oxuculara məlum məsələyə ciddi diqqət yetirməyi və onu əhəmiyyətsiz və ya az əhəmiyyətli saymamağı tövsiyə edirik.

Ata, ana, altı, doqquz və on bir yaşlı uşaqdan ibarət bir ailəni təsəvvürümüzə gətirək. Evdə uşaqların asanlıqla öhdəsində gələ bildiyi xeyli iş vardır. Təbii ki, bütün bu işləri valideynlər də görə bilər, lakin tərbiyə nöqteyi-nəzərindən bunun uşaqlara tapşırılması daha çox məqsədə uyğun olardı, beləliklə də, onlar başqalarından az asılı olar, həyat təcrübəsi və özlərinə inam qazanarlar.

Öz uşaqlarını məktəbə buraxmayan bir varlı adam var idi. O, belə mühakimə yürüdürdü: “Yalnız imkanslz insanlar tərləməli və elmlər öyrənməlidirlər. Coğrafiya mənim oğlumun nəyinə lazımdır? O, istədiyi yerə gedə bilər, başqaları onu istədiyi yerə aparacaq və istənilən arzusunu yerinə yetirəcəklər”. Bu cür məntiqdən istifadə edərək, bir çox valideynlər onların uşaqlarının əgər ailənin maddi imkanları yaxşıdırsa, nə üçün işləməyə ehtiyacı olmadığını əsaslandıra bilərlər.

Əmək insanı tərbiyə edir və ona zəruri vərdişlər aşılayır. Əmək özü-özlüyündə nəcib işdir.

ƏMƏKSEVƏRLİK

Uşaqlarda əməksevərlik və çalışqanlıq tərbiyə edin, onları çətinliklərə öyrədin.

Biz hamımız yaxşı bilirik ki, əmək insan həyatında əhəmiyyətli yerlərdən birini tutur. İnsan cinsi yetkinlik yaşına çatanda və ictimai məsuliyyəti daşımağa qabil olanda, o, cəmiyyətin faydalı üzvünə və xeyirxahlıq mənbəyinə çevrilməlidir. O, vaxtını əyləncələrdə, keflə yaşamaqda keçirə bilməz və hətta imkanlı olduğu halda belə, öz dəyərli həyatını boş-boşuna sərf etməyə onun ixtiyarı yoxdur. Digər tərəfdən öz yaxınlarına fayda vermək onun borcudur.

Əməyə məhəbbət uşaqda kiçik yaşlarından tərbiyə olunmalıdır ki, onu əməyə və məqsədyönlü əmək fəaliyyətinə tam şəkildə hazırlamaq mümkün olsun. Əqli və fizki qabiliyyətlərin inkişaf etməməsi uşağı nəticədə istənilən peşə üçün yararsız edir.

Ailə və məktəb birlikdə uşaqları əmək fəaliyyətinə hazırlamağa səy göstərirlər, lakin, təəssüflər olsun ki, çox vaxt bu məsələyə kifayət qədər diqqət yetirilmir. Ona görə də biz bununla əlaqədar bir neçə məsləhətə baxa bilərik:

1. Analar uşaqlara gücləri çatan iş tapşırmalıdırlar. Onlar uşaqların vaxtlarını boş keçirmələrinə və bekarçılıqlarına xeyirxahlıq, bağlılıq və ya rəğbətlə cavab verməməlidirlər, çünki bu mütləq mənfi nəticələrə gətirib çıxaracaqdır. Məsələn, dörd-beş yaşlı balaca uşağın evdə daim vəzifəsi olmalıdır və o, gündəlik ev işlərinə alışdırılmalıdır (əlbəttə, zəruri hallarda ona bu işdə kömək göstərilməlidir). Səhərlər o, tamamilə sərbəst şəkildə öz yatağını yığışdıra, paltar və ayaqqabısını geyinə, başqalarının köməyi olmadan əl-üzünü yuya, özünə çay tökə, nahardan sonra öz qabını yuya bilər. Lakin o bütün bu işləri valideynin və ya tərbiyəçinin nəzarəti altında etməlidir.
Bəzi ölkələrdə böyük uşaq bağçalarında üç-dörd yaşında balaca uşaqların müəllimlərin nəzarəti altında təcrübəsiz əlləri ilə, lakin aşkar sevinc və şövqlə bu və ya digər işi etdiklərinin şahidi ola bilərik. Şübhəsiz ki, uşaqlar yorulmamalı və əmək onlar üçün ağır yükə çevrilməməlidir. Ona görə də iş uşaqlara böyük ehtiyatla tapşırılmalı və onların təlim-tərbiyəsinin bir hissəsi olmalıdır. Əmək fəaliyyəti özlüyündə tərbiyəedici amil olub, əqli və fiziki qabliyyətləri inkişaf etdirir.
Dünyanın qabaqcıl uşaq bağçalarında əmək uşaqların əqli və fiziki inkişafını stimullaşdıran əsas metodlardan biri hesab olunur. Bununla belə valideynlər və müəllimlər uşaqlara iş tapşırarkən, inkişaflarının müxtəlif mərhələlərində onların qabiliyyətlərini nəzərə almalıdırlar.

2. Valideynlər bilməlidirlər ki, uşaqları çətinliklərə alışdırmaqla onları möhkəmləndirir, onların hədsiz himayədarlığa ehtiyacı olmur, onlar sağlam və müxtəlif xəstəliklərə qarşı davamlı böyüyürlər. O ailələrdəki uşaqlara altı-yeddi yaşlarında “əllərini batırmağa” imkan vermirlər, həmin ailələrdə uşaqlar əyləncələr və bekarçılıqlar yolu ilə gedir. Məsələn, nahardan sonra uşaq qabları yumaq və ya hansısa başqa bir işi görmək istəyir, lakin valideynləri onu ev işlərinə yaxın qoymaq istəmirlər. Ana deyir: “Fincana əl vurma, sən onu sındıra bilərsən”. “Bunu etmə təzə paltarını batırarsan”. Ata deyir: “Mən həyatım boyu işləmişəm. İndi mənim bankda kifayət qədər pulum var və sənin bu cür çirkli işi görməyini istəmirəm”.
Bu cür məhəbbət və bağlılıq zərərdən başqa heç nə verə bilməz və gələcəkdə bir mənalı şəkildə uşağı çətinlik və iztirablarla üzləşdirəcəkdir. Fiziki əmək heç də utanc gətirici deyil və uşaqlar öz icbari əməklərinə uşaqlıqdan alışdırılmalıdırlar.

3. Üzgüçülük, gimnastika, uzun piyada gəzintilər, fiziki əmək uşaqları güclü və möhkəm, bir çox çətinlikləri dəf etməyə hazır insan kimi formalaşdırır. Qızlar, əlbəttə istisna təşkil etmir, çünki həyatın çətinlikləri kişilərə nisbətən qadınların çiyninə daha çox düşür.
Uşaqlar erkən yaşlarından ev işlərinə alışdırılmasa, onlar sonradan üzərlərinə düşən məsuliyyət yükünü necə daşıya bilərlər? Ərköyün böyüdülmüş və işləməyə alışmamış gənc qız öz gələcək ailəsində dilxorçuluq və xoşa gəlməz hadisələrin mənbəyinə çevriləcəkdir. Ona görə də uşaqlarda əməyə qarşı məhəbbət və vərdiş tərbiyə olunmalıdır və əmək fəaliyyəti rüsvayçılıq sayılmamalıdır. Burada varlı və kasıb arasında fərq qoyulmamalıdır, bütün uşaqlar özləri etmək qabiliyyətindədirlər və etməlidirlər. Uşaqları fiziki əməkdən uzaqlaşdırmaq, onların yerinə işlərini görmək olmaz.

İNTİZAM VƏ QAYDA

İstənilən intizam, istər fiziki, əxlaqi və ya əqli olsun, həqiqətən zəruridir. Əgər bu tələblər gözlənilməsə təlim-tərbiyə tam olmayacaq və fayda gətirməyəcək.

İntizam və qayda uşaqlarda əqli qabiliyyətlərin düzgün inkişafından ötrü vacibdir, ona görə də ailədə qoyulmuş norma və qaydalar mənimsənilməli və gözlənilməlidir. Uşaqların hər bir hərəkəti və davranışı bu qaydalara uyğun olmalıdır. Dərrakəli ana kiçik yaşlarından uşağı ailədəki qayda və mütəşəkilliyə öyrədə bilsə pis davranışın əsas səbəbini aradan götürər və böyük yaşlarında sosial əmin-amanlığa ziyan gətirən hər bir şeyin qarşısını almış olar.

Uşaq intizamsızdırsa və qaydalara hörmət göstərmirsə, yuxu və gəzinti, istirahət və oyun, iş və qüvvənin bərpası vaxtını gözləmirsə, onun dəyərli həyatı plansız şəkildə keçirsə, əgər o, əşyalarını öz yerinə qoymağa öyrədilməyibsə və dəyərli vaxtının bir hissəsi çəkmələrinin, papağının, qələminin axtarışına sərf olunursa (onlar otağın bir küncündə bir qalaq əşyanın içindədirsə), onu necə cəmiyyətin qəbul etdiyi qaydaları gözləyən son dərəcə dəqiq və tərbiyəli vətəndaş kimi böyütmək olar? İnsan təbiəti dəyişikliyə qarşı həssasdır və insanın özü tərbiyənin məhsuludur. Bizim vərdişlər, xasiyyətimizdəki xüsusiyyətlər, biliklərimiz, hətta bizim arzularımız və maraqlarımız aldığımız tərbiyənin nəticəsidir.

Əgər analar və müəllimlər uşağın necə olmasını, hansı ideyalarla, hansı inamla onun cəmiyyət qarşısında durmasını istəyirlərsə, onda lazımi vərdişləri formalaşdıra, xarakterində lazımi cəhətləri və keyfiyyətləri tərbiyə edə bilərlər. Analar öz uşaqlarını intizam və qaydaya erkən yaşlarından öyrətməlidirlər, yalnız bu halda onlar böyük uğurlar qazana bilərlər. Bu məqsədə çatmaqdan ötrü aşağıdakılara diqqət yetirmək lazımdır.

1. İlk öncə tövsiyə olunur ki, uşaqları gündəlik rejimə alışdırasınız. Yuxu və gəzinti, qida qəbulu, istirahət və oyun, mütaliə və dərslərin hazırlanması vaxtı ciddi şəkildə müəyyən edilməlidir. Uşaqların bütün fəaliyyəti müəyyən qrafikə uyğun qurulmalı, ondan kənara çıxılmamalıdır. Uşağınızdan hər səhər saat altıda durmağı tələb edin. O, hər gün həmin vaxtda durmalıdır. Əgər o, bu tələbə tabe olmamağa cəhd edərsə, ana həlimliklə və dostcasına onunla danışmalı, ona bağlılığını bildirməli, hər halda sözünün üstündə durmalı və dediyindən geriyə çəkilməməlidir. Əvvəlcə uşaq güclü müqavimət göstərə bilər, lakin əvvəl-axır səhər saat 6-da durmaq vərdişə çevriləcəkdir və o, ananın müdaxiləsi olmadan lazımı vaxtda durmağa adət edəcəkdir. Bu onu göstərir ki, vərdiş təkrarlamaq vasitəsilə insanın ikinci təbiətinə çevrilir.
Ananın gündəlik qaydaları unutmaması da vacibdir. Uşaq axşam vaxtında yatağına girməli, gündüz saatlarında yuxu və gəzinti vaxtını gözləməlidir.
Analar bilməlidirlər ki, uşaqlara axşamlar qorxulu nağıllar danışmaq olmaz. Uşaqlar tez təsirlənən olduğundan bu cür nağıllar onların sinir sistemini pozur. Uşaqların kədərli və ya həyəcanlı halda yatağa girməsi onların sağlamlığına mənfi təsir göstərir. Uşaqlara axşam saatlarında onların təxəyyülünü həyəcanlandıran hadisələr danışmaq, xüsusən də məhəbbətə dair hekayə və kitabların oxunması tövsiyə olunmur. Yuxu zamanı bədən istirahət etdiyi kimi, sinir sistemi də istirahət etməlidir. Beyin fikirlərdən azad olanda insan sakit və xoşbəxtdir.

2. Uşaq kitabları, dəftərlər, məhrəba, fırça, geyim – uşağın bütün əşyaları bundan ötrü xüsusi ayrılmış yerdə, bir-birindən ayrı qoyulmalıdır. Bu uşaqda məsuliyyət hissini artırır və onları nizam-intizama alışdırır. Əşyalarını yerləşdirməkdən ötrü iki və üç qutu qoymaqla hətta balaca otaqda belə uşağa künc ayırmaq olar.

3. Analar və atalar özləri də gündəlik rejimi gözləməli, mütəşəkkil olmalı və qoyulmuş qaydaları pozmamalıdırlar. Onların əməlləri uşaqlara nümunə olanda, onda uşaqlar da özlərini valideynləri kimi aparmağa səy göstərəcəklər. Evin xanımı həmçinin hər bir əşyanın öz yerini müəyyən etməli və evi səliqə-sahmanda saxlamalıdır. Məsələn, mətbəx əyşaları otaq boyunca səpələnməməli, tualet üçün nəzərdə tutulmuş şeylər stola, sobanın və ya pəncərənin qırağına qoyulmamalıdır.
Analara evin interyerinə laqeyd yanaşmamağı tövsiyə edirik. Divardan mənasız və yöndəmsiz şəkillər asılmamalıdır, çünki bu uşaqlarda qaydalara qarşı hörmətsizlik tərbiyə edir, onlarda qeyri-sağlam maraq və pis zövq formalaşdırır.

4. Analar çox böyük təmkin və səbrlə, lakin eyni zamanda qətiyyətlə uşaqlarını intizama öyrətməli, əşyalarını öz yerinə qoymağı onlardan tələb etməlidirlər. Uşağın pis davranışına və ya səliqəsizliyinə biganə yanaşmaq olmaz. Lakin bunu sakit qətiyyətlə etməli və uşaqlara ətrafdakıların onları mədəni insan saymalarından ötrü özlərini necə aparmalarını onlara xatırlatmalıdırlar.
Uşaq məktəbdən evə qayıdır, çantasını evin bir küncünə, papağını başqa bir küncünə atır. Evdə tam səliqəsizlik yaradır. Ana həmin dəqiqə nəzakətli və intizamlı insanın bu cür etmədiyini ona xatırlatmalı və sonra da töküşdürülmüş əşyaları öz yerinə qoymağı ondan xahiş etməlidir. Uğur tamamilə ananın səbr və qətiyyətindən asılıdır. O, niyyətindən çox tez imtina etməməli, uşaqda nadanlığın ilk əlamətlərinin görünməsindən dilxor olmamalıdır. Səbrini toplamalı, xeyirxah olmalı, əsəbləşməməli, uşaqla kobud danışmamalıdır. Ana səbrlə, təmkinlə və qətiyyətlə uşağa davranış mədəniyyətini öyrətməlidir. Təcrübə göstərir ki, valideynlər onlara verilən tövsiyələri praktikada reallaşdıranda, onların uşaqları tez bir zamanda intizam və mütəşəkilliyə öyrənir və ömürlərinin sonuna kimi qayda-qanuna ehtiram nümayiş etdirirlər.
Müxtəlif pedaqoji konsepsiyaların bir çox nümayəndələri irəli sürdükləri tərbiyə metodlarını ideal sayaraq, valideynləri onların tətbiqinə həvəsləndirməyə çalışırlar. Onlar ümid edir və bundan ötrü səy qoyaraq, onları həyata keçirməyə, erkən yaşlarından uşaqlarda gözəlliyə can atmaq həvəsini yaratmağa, onları harmoniya və nizama qarşı duran xaosun yaratdığı eybəcərliklərdən uzaqlaşdırmağa və uşaqları onların təbii qabiliyyətlərinə uyğun olaraq tərbiyə etməyə cəhd edirlər.
Bu qısa fəsildə, əlbəttə, nə antik dövrün Platon və Aristotel kimi filisoflarının baxışıları üzərində dayanmaq, nə Kant və onun ardıcıllarının fikirlərini müzakirə etmək, nə də müasir dövrün tanınmış alimlərinin təlim-tərbiyə ilə bağlı nəzəriyyələrini nəzərdən keçirmək mümkün deyildir. Lakin əsas məsələ aydındır: əgər valideynlər, xüsusən də analar öz uşaqlarını kiçik yaşlarından nizam-intizama alışdırsalar və özləri də intizam və qaydalardan zərrə qədər də uzaqlaşmasalar, bu halda onların uşaqları gözəllik idealını yetərincə mənimsəyəcəklər.

İTAƏTKARLIQ

İnsan deyil, qanun hökmranlıq etməlidir: çünki yalnız o zaman dünya gözəl və həqiqi qardaşlığın məskəni ola bilər.

Uşaqların malik olacağı cəhətlərdən biri itaətkarlıq vərdişidir. Vətəndaşları mənəviyyatın tələblərini yerinə yetirən, onları əldə rəhbər tutan istənilən ölkə uğurla inkişaf edəcəkdir. Məsələn,ölkələrdə aşağıdakı qaydalar qoyulmuşdur: teatrda, avtobusda, qatarda və başqa ictimai yerlərdə siqaret çəkmək qadağandır; sürücülər sürət məhdudiyyətini, piyadalar yol qaydalarını gözləməlidir; su hövzələrinin çirkləndirilməsi, yola zibil atılması qanuna zidd hesab olunur və s.
Əgər ölkənin vətəndaşları qanun və qaydalara tabe olurlarsa, ictimai borclarını ciddi şəkildə yerinə yetirirlərsə, onlar öz rahatlıqlarına və firavanlıqlarına əmin olacaqlar. Məncil maraqlardan irəli gələrək, insanlar davranış qaydalarına laqeyd yanaşırlarsa və qanuna zidd hərəkətləri cəsarətlilik hesab edirlərsə, onda ölkədə xaos və anaraxiya tuğyan edərək insanların qəlbində ümidsizlik yaradacaq, sülh və əmin-amanlıq haqqda hətta fikri belə kökündən qoparacaq, zəifləri və ehtiyacı olanların ümidini boşa çıxaracaq və bu, bütün ictimai mexanizmlər tam dağılana kimi beləcə davam edəcəkdir.

Uşaqların itaətkar, intizamlı olmaq kimi gözəl vərdişləri mənimsəməsindən ötrü valideynlər müəyyən qaydaları gözləməlidirlər. İtaətkarlıq burda ümumi mənada işlənir, insanlar qarşı itaətkarlıq (təvazökar mövqe), qanunlara itaətkarlıq. Burada biz uşağın özünü yaxşı aparmasından və valideynlərinə ehtiram göstərməyi öyrənməsindən ötrü istifadə olunan bəzi metodlar haqqında danışacağıq.

1. Valideynlər uşaqları erkən yaşlarından itaətkarlıq ruhunda tərbiyə etməlidirlər. Bunu edərkən isə özləri itaətkar olmalıdırlar, uşağı üzərində avtoritar davranışlarla uşaqda ancaq etiraz ruhu yaradıla bilər.

2. Uşaqlara verilən tapşırıqlar onların imkanı daxilində olmalıdır, çünki qüvvə xaricində olan iş uşaqda itaətsizlik və intizamsızlıq yaradır.

3. Məktəb müəllimləri öz şagirdlərinə atalara, analara və tərbiyəçilərə itaətin vacibliyini istənilən vasitədən istifadə etməklə izah etməlidirlər. Nümunələr gətirməklə, müəllim həmişə itaətkarlığın xeyirini və itaətsizliyin ziyanını əyani şəkildə göstərə bilər. Məsələn, o, insan bədənini nümunə göstərə bilər. Əgər insan bədəninin müxtəlif hissələri, əllər, ayaqlar, gözlər və qulaqlar, beynin göndərdiyi hökmlərə itaət etməsə, şüur və bədənin birliyi pozular və “suveren dövlətin ərazisində”, yəni bədəndə, xaos baş verər. Eynilə, uşaqlar da ata və analarına qulaq asmayanda və öz bildikləri kimi hərəkət edəndə bu ailə normal ailə ola bilərmi? Əgər şəhərin sakinləri dövlətin qoyduğu qaydalara saymazyana yanışırsa və hər kəs ictimai mənafeyi nəzərə almadan ağlına gələni edirsə, bu şəhərdə əmin –amanlıq ola bilərmi? Ona görə də valideynlər, tərbiyəçilər və müəllimlər bütün metodlarla uşaqların özbaşına və tərs böyüməməsindən ötrü zəruri tədbirlər görməlidirlər.

4. Sosial təsisatlar kinofilmlər, pyeslər, qəzet və jurnal məqalələri, kitablar və s. vasitəsilə bu problemə maraq yarada bilərlər. Əgər insanlar itaətkarlığın zəruriliyini dərk etsələr, cəmiyyətdə xoşbəxtlik və harmoniya hökm sürər və ləyaqətsiz işlər görülməz.

Etiraf etmək çətin deyil ki, itaətkarlıq – bəşəriyyəti xoşbəxtlik və firavanlığa aparan ən etibarlı yoldur. Valideynlər, müəllimlər, tərbiyəçilər, kimlər ki insan nəslinin intelektual, fiziki və ruhani kamilləşməsində iştirak edir, şübhəsiz ki, buna diqqət edəcək və uşaqlarda bu ən dəyərli keyfiyyətin tərbiyə edilməsindən ötrü əllərindən gələni edəcəklər.

Lakin nəzərə alınmalıdır ki, itaətkarlıq mənəvi xüsusiyyətdir, o "güc"ün qarşısında zorla itaət etdirmə deyil. İtaətkarlıq sevgi ilə müşayiət olunmalıdır. Həmçinin itaətkarlıq o demək deyil ki, uşaqlar ancaq sözə qulaq asmalıdırlar və onların öz fikirləri olmamalıdır.